Makalelerim

Ağız içi ve boğaz enfeksiyonları çocukluk çağında en sık görülen
enfeksiyonlardır.

Bu enfeksiyonlar tonsillit, farenjit, rinit, sinüzit, stomatit, otitis media, influenza, soğuk algınlığı olarak sınıflandırılabilir (1). Çocuk polikliniklerine en sık başvuru nedenleri olan tonsillit, farenjit ve nazofarenjit tanımları için ‘’tonsillofaranjit’’ terimi kullanılır. Tonsillofaranjit; tonsillerin ve farenksin akut enfeksiyonudur. Boğaz ağrısı, ateş, ses kısıklığı, yutma zorluğu gibi belirtiler görülür (2,3). Yaş ile ilişkili olarak enfeksiyon etkenleri değişiklik gösterir. Hastada şikayetler, anamnez, fizik muayene ve laboratuvar bulguları ile tanı, tedavi ve izlem planlanır. Akut
tonsillofarenjitlerde en sık etkenler virüslerdir ve daha az sıklıkla da
bakterilerdir. Çocuk yaş gurubu üst solunum enfeksiyonlarının %75’ini
viral, %25’ini bakteriyel enfeksiyonlar oluşturmaktadır (4).

Çocukluk çağında, ilk üç yaşta tonsillofaranjit etkenleri çoğunlukla virüslerdir. Parainfluenza, influenza, rinovirüsler, respiratuar sinsityal virüs (RSV) gibi virüsler ekim mart ayları arasında epidemilere neden olabilir. İnfluenza virüsleri, her yaşta enfeksiyon etkeni olabilir ancak parainfluenza ve RSV, 1 yaş altı çocuklarda etken olarak sıklıkla görülür.

Konjonktivit, burun akıntısı, öksürük, ishal, boğaz ağrısı sıklıkla görülür.
Ağız içi aftöz yaralar, ülserler görülebilir. Beslenme olumsuz etkilenebilir. Semptomlar genellikle 3-5 gün içerisinde spontan gerileyebilir (5).
Streptococcus pyogenes’dir (grup A streptococcus, GAS), 5-15 yaş
aralığındaki çocuklarda bakteriyel tonsillofarenjitli olguların en önemli
etkenidir. Bakteriyel tonsillofaranjitlerde yüksek ateş, boğaz ağrısı, tonsillerde hiperemi ve eksüda, ağrılı servikal lenfadenopati, besin reddi,
iştahsızlık sık görülür (6).

Yenidoğanda Kısa Bağırsak Sendromu

Gereksiz antibiyotik kullanımını engelleyebilmek için akut tonsillofarenjitli olguda etkenin viral mi bakteriyel mi olduğuna karar vermek
önemlidir. Akılcı ilaç kullanımı ile semptomların süresi, şiddeti azalacak, komplikasyonlar engellenecek ve bulaşıcılık önlenecektir (7).

Gingivit
Gingivit, çocuklarda sık görülen periodontal hastalıklardandır. Ağız
içinde ağrı şikayeti ile başvuran çocuklarda, dişetinde hiperemi, ödem,
kanama alanları görülebilir. Klinik ile tanı konulabilir. Erken evrede
tedavi edilmez ise, periodontite dönüşebilir (8).

Oral Kandidiyazis
Ağız içi mukozasının çocuklarda en sık görülen fungal enfeksiyonu, candida albicans’ın etken olduğu oral kandidiyazistir (9). Pamukçuk olarak da bilinir. Yenidoğanların yaklaşık %5-10’unda görülebilir.

Yenidoğanlarda tekrarlayan oral moniliyazis ile beraber sık tekrarlayan
enfeksiyon varlığı, yertersiz tartı alımı immun yetmezlik açısından tetkik edilmelidir. Özellikle damak mukozası, yanak ve dil üzerine yerleşen, beyaz psödomembranlar şeklinde görülür (10). Bir yaşından büyük çocuklarda sık görülmez. Antibiyotik ve kortikosteroid tedavileri, immünsupresyona neden olan hastalıklar oral moniliyazise sebep olabilir(11). Ağız bakımı ile tedavi edilmeden düzelebilir. Tedevi gereken olgularda ağız içi bakımı ve nistatin gargara ile kısa sürede olumlu cevap alınır. Anne sütü ile beslenen bebeklerde meme ucunda çatlak var ise anneye de tedavi vermek gerekebilir (11).

Aftöz Stomatit
Ağız içinde keratinsiz mukozada, tek veya çok sayıda olabilen ülserlerdir. Çoğu zaman kendiliğinden iyileşir. Yüzeyel ve yuvarlak ülserler şeklinde görülür (12). Ağız mukozasında sık görülen, beslenmeyi olumsuz etkileyen bir mukoza hastalığıdır (13). Spesifik bir tanı testi yoktur bu nedenle tanı anamnez, klinik, muayene ile konulur. Lezyonların görülme sıklığı, sebebi, birlikte var olan diğer şikayet ve bulgular değerlendirilmelidir. Sistemik bulgular var ise mutlaka gerekli testler yapılmalı multidisipliner yaklaşılmalıdır (14). Çocuklarda aftöz stomatit beslenmeyi olumsuz etkileyebilir, antienflamatuarlar ve analjezikler kullanılabilir. Kendiliğinden iyileşme olabilir.

SAĞLIKTA ve HASTALIKTA YENİDOĞAN BEBEKLERDE BESLENME

Ağız İçi Enfeksiyonlarda Beslenme
Yeterli ve dengeli beslenme, ağız içi enfeksiyonlarını önlemede ve
tedavide önemli rol oynamaktadır. Son zamanlarda yapılan araştırmalarda, sadece yetersiz beslenmenin değil aynı zamanda aşırı kalorili beslenmenin de enfeksiyonlara karşı bağışıklık yanıtını olumsuz etkilediği belirlenmiştir (17). Beslenmenin, bağışıklık sistemeni etkilediği bir çok çalışmada gösterilmiştir (18,19,20). Dengeli beslenme ile immün sistemi olumlu etkileyen, makrove mikro besin öğeleri yeterli olarak alınmış olur (19-20).

Enfeksiyonlarda Mikrobesinlerin Rolü
Mikrobesinler, immün sistemin desteklenmesinde önemli role sahiptirler. Bu konuda birçok çalışma yapılmıştır. Özellikle vitamin A, kobalamin (vitamin B12), pridoksin (vitamin B6), askorbik asit (vitamin C), D, E vitaminleri ve eser elementlerden çinko, selenyum, bakır, magnezyum eksiklikleri enfeksiyon hastalıklarında artışa sebep olabilir (21).

Mikrobesinler fiziksel (mukozal, cilt vb ) bariyerlerin yapısal ve fonsiyonel bütünlüğünün korunmasında rol oynarak bağışıklığa destek olurlar. Hücrelerin kemotaksisi ve antimikrobiyal proteinlerin aktivitelerinin desteklenmelerini sağlarlar.

A Vitamini
A vitamini; yağda eriyen vitaminerdendir. Diyetle alınır. Temel kaynağı; sakatatlar, süt, peynir, yeşil sebzeler, sarı meyvelerdir (15). Görme, büyüme, hücre ve doku farklılaşması, hematopoezis ve immünitede önemli rol oynar (22).

Natural killer (NK) hücreleri, maktofaj ve nötrofillerin sayı ve fonksiyonlarının düzenlenmesinde A vitamini önemlidir (23).

A vitamini; anti-inflamasyon etkisi ile immun yanıtı güçlendiren bir
vitamindir. Epitel bağışıklık sisteminde fiziksel ve immünolojik savunma sağlar. A vitamininin epitel hasarı tamir sürecinde etkili rol oynar.

Solunum (üst solunum yolu ve alt solunum yolu), gastrointestinal enfeksiyonlarda, ağız içi enfeksiyonlarında ve tüm cilt yara iyileşmesinde A vitamini etkilidir(24). A vitamini desteği enfeksiyonlarla ilişkili mortalite ve morbiditeyi azalttığı görülmüştür (25).

Yenidoğanda Kısa Bağırsak Sendromu

C Vitamini
Suda eriyen vitaminlerdendir. Temel kaynakları domates, narenciye
meyveleri, patates, yeşil yapraklı sebzeler. Anne sütünde yenidoğan ve
infantlar için yeterli C vitamini bulunmaktadır. Askorbik asit antioksidandır. Kollajen sentezi, nörotransmitter metabolizması, kolesterol metabolizması, yağ asidi transportu (karnitin sentezi ), demir ve bakır emiliminde ve metabolizmasında, metallo enzimlerin kofaktörü olarak görev alır (26). C vitamini bariyer bütünlüğü ve lökosit fonksiyonlarında immün sistemi destekleyen temel mikrobesinlerdendir (27). C vitamini SARS-COV-2’nin sebep olduğu ciddi solunum yolu enfeksiyonlarının önlenmesi ve tedavisinde önemli rol oynar ( 28).

D Vitamini
D vitamini, yağda çözünen bir vitamindir. Güneş ışınlarındaki ultraviyole ışınlarına maruz kaldıktan sonra ciltte sentezlenen bir hormondur. Temel kaynağı, balık yağı, yumurta sarısı ve peynirdir. D vitamini immun sistemin antimikrobiyal peptidlerin üretimini artırdığı bulunmuştur. D vitamini katelisidin ve β-defensin antimikrobiyal peptitlerinin etkinliğini arttırarak doğal bağışıklıkta rol alırlar (29). Katelisidin
peptidi, enfekte olmuş hücrelerin apoptozunu teşvik eder. Enfluenza virüsleri, HSV1-2, rinovirüs gibi çeşitli virüsler üzerinde güçlü bir antiviral etki gösterdiği rapor edilmiştir (30). Makrofajlar tarafından eksprese edilen TLR aktivasyonu, vitamin D reseptör ve vitamin D-1-hidroksilaz enzim ifadesini artırarak katelisidin üretimini sağlar (31). D vitamininin çeşitli mekanizmalarla enfekte hücrelerde otofaji ve apoptozu indükleme özelliği gösterilmiştir (32). Birçok çalışma D vitamininin immünomodülatör etkisinin olduğunu göstermiştir .

Akut solunum yolu enfeksiyonlarında koruyucu ve tedavi edici ajan olarak vitamin D’nin olumlu etkilerini destekleyen çalışmalar mevcuttur (33).

Omega-3 ve Omega-6
İnsan vücudu, bir omega-6 yağ asidi türevi olan linoleik asit (LA) ve
bir omega-3 yağ asidi türevi olan alfa-linolenik asit (ALA) yağ asitlerini vücutta sentezleyemez. Bu nedenle “esansiyel yağ asitleri” olarak tanımlanırlar, diyetteki yağlı balıklar dışında bitkisel kaynaklardn temin edilirler. Yağlı balıklardan eikozapentaenoik asit ve dokozahekzaenoik asit şeklinde, bitkilerden ise alfa-linolenik asiti şeklinde alınır

(35). Omega-3 ve omega-6 çoklu doymamış yağ asitleri, eikozanoidlerin
yapısına girerek infalamatuvar sürece etki eder (34).

Son yüzyılda, omega-6 ve omega-3 yağlarının diyet içinde dengesi
10-20:1’e kadar artmıştır. Omega-6 yağlarının alımı fazla iken omega-3
yağları yetersizdir (34). Diyetteki Omega 6 ile omega 3 arasındaki oran;
1-2:1 olmalıdır. Uygun omega-6 ile omega-3 oranını sağlamak, vücut
homeostazı, immun yanıtları, büyüme gelişme için önemlidir (34). Ağız
içi enfeksiyonları ve tüm enfeksiyonların, iyileşmesinde immun yanıtın
ilerlemesinde yağ asitleri önemlidir.

Çinko
Çinko bağışıklık sisteminde bir çok rolü vardır T ve B hücreleri işlevleri, doğuştan gelen bağışıklık hücrelerinin, nötrofillerin ve öldürücü
hücrelerin gelişimi ve fonksiyonları için önemlidir. Çinko eksikliğinde
makrofaj fagositoz ve sitokin üretimi de etkilenir. Ayrıca çinko antioksidandır, serbest radikallerin neden olduğu sindirim sistemi hastalıklarında hasarın önlenmesinde rol oynar (36). Çinko yetersizliği hücresel
bağışıklıkta azalmaya neden olmaktadır. T lenfosit alt tiplerinin oluşumu ve çoğalması, makrofaj fonksiyonları, sitokin üretimi çinkonun
bağışıklık sistemine etkilerindendir (37). Çinko yetersizliğinde bakteri,
virüs ve mantar enfeksiyonları sık görülür (37, 38). Ayrıca çinko yaraların
iyileşmesi için de gereklidir (37,38 ).

Et, karaciğer, yumurta ve deniz ürünleri çinkonun en iyi kaynağıdır.
Süt ve ürünleri, kuru baklagiller, yağlı tohumlar ve tahıllar yeterince çinko içerirler. Aşırı saflaştırılmış unlarda çinko miktarı azalır (39).

Demir
Demirin canlı yaşamında pek çok görevi vardır. Birçok hayvan ve
insan çalışmasında kognitif fonksiyonlar, büyüme, endokrin sistem ve
nörotransmitter sentezi, immun sistem üzerine etkileri gösterilmiştir
(40,41). Demir eksikliği olanlarda myeloperoksidaz, bakterisidal aktivite
ve NK-hücre aktivitesinde azalma, CD4+ düzeyleri ve CD4:CD8 oranlarının düştüğü gösterilmiştir (42). Sitokinler; hematopoetik ve immun

Yenidoğanda Kısa Bağırsak Sendromu

sistem hücrelerinin aktivasyonu ve birçok fonksiyonlarını düzenler ve
demir eksikliğinde bu fonksiyonların etkilendiği birçok çalışma ile ortaya konmuştur (43,44)

Demir eksikliği gibi, aşırı demir yüklemesi de olumsuz etkilere neden olmaktadır. Monositler ve makrofajlar tarafından oluşturulan antikor yanıtı, fagositoz ve sitotoksik T hücre oluşumu aşırı demir birikimi
ile bozulur (45).

Selenyum
Selenyumun tiroid hormon mekanizması, santral sinir sistemi, kardiyovasküler sistem ve immün sistemde bir çok görevi vardır (46).
Selenyumun iki formu olan selenometiyonin; bitkisel kaynaklı besinlerde ve selenosistein; hayvansal kaynaklı besinlerde bulunur. Diyette fındık, yumurta, tavuk, hindi, kuruyemişler ve tahıllar selenyum
kaynaklarıdır (47).

Selenyum, T hücrelerinde çoğalma, doğal öldürücü NK hücrelerinin
fonksiyonlarındaki etkileri ile immüno-uyarıcıdır (48).

Ağız İçi ve Boğaz Enfeksiyonlarında Beslenme Önerileri

İmmün sistemi destekleyen, A ve C vitamini bol sebze-meyvelerin,
demir ve çinkodan zengin kırmızı et ve kabuklu yemişlerin, omega-3
ve selenyumdan zengin deniz ürünlerinin tüketilmesi immün sistemin
güçlenmesine katkı sağlamaktadır. Ek olarak, probiyotikler ve probiyotik içeren yoğurt, ayran, peynir, süt ve kefir gibi gıdaların tüketilmesi
immün sistemi destekler (49).

Anne sütü antimikrobiyal, immünmodülatör bileşiklerine bağlı olarak enfeksiyonlara karşı koruyucu eşsiz bir besindir. Anne sütünde bulunan oligosakkaritler, immünglobulinler, glikoproteinler, patojenlerin
epitel duvarına bağlanmasını engellemektedir. Sitokinler, büyüme faktörleri, antioksidanlar antiinflamatuar etki göstermektedir. Ağızı içi enfeksiyonlarında anne sütü ile beslenmeye devam edilmeli ve daha sık
emzirilmelidir (50).

Balın antibakteriyel ve antifungal etki gösterdiği (51, 52, 53), yara iyileşmesinde lenfositik ve fagositik aktiviteleri uyardığı (54), granülasyonu, epitelizasyonu artırdığı (55), inflamasyonu ve ödemi azalttığı (56) çeşitli çalışmalarla gösterilmiştir.

Bal bir yaşından büyük çocuklarda; hem enerji kaynağı hem tonsillofaranjit, akut sinüzit gibi ağız içi boğaz enfeksiyonlarında; öksürüğün semptomatik tedavisi için de önerilebilir(57).

Enfeksiyon hastalıklarında ateş ve hipermetabolizma nedeni ile klinik duruma göre enerji ihtiyacı artar hastalığın durumuna göre diyetin enerji, protein, vitamin mineral miktarı artırılmalıdır (58).

Ağız içi enfeksiyonlarında çocuklarda beslenmeye isteksizlik, yutkunma sırasında oluşan ağrı ateş, huzursuzluk nedeni ile olur. Bu dönemde çocuğun sevdiği besinler ile diyet düzenlenmelidir. Sık beslenme, sıvı ihtiyacındaki artış nedeni ile bol sıvı tüketimi önerilmelidir.

Yeterli beslenme oral yolla sağlanamayan çocuklarda enteral yolla
beslenme sağlanabilir. Enteral besleneme ile gerekli enerji ve besin ihtiyacı karşılanamayan hastalarda ise parenteral destek sağlanabilir.

Kaynaklar

1. Garau J, Barry B, Butxler JP, Dagan R, Pelton SI. Upper respiratory tract infections: etiology, current treatment, and experience with fluoroquinolones. Clin
Microbiol Infect 1998; 4(Suppl 2): 51-58
2. Morton LM, Wang SS, Devesa SS, et al. Lymphoma incidence patterns by WHO
subtype in the United States, 1992-2001. Blood. 2006;107:265.
3. Sant M, Allemani C, Tereanu C, et al. Incidence of hematologic malignancies
in Europe by morphologic subtype: results of the HAEMACARE project. Blood.
2010;116:372
4. Bisno AL. Acute pharyngitis. N Engl J Med 2001; 344:205-11.
5. Gerber MA, Baltimore RS, Eaton CB, et al. Prevention of rheumatic fever
and diagnosis and treatment of acute streptococcal pharyngitis. Circulation
2009;119:1541-51.
6. Shulman ST, Bisno AL, Clegg HW, et al. Clinical practice guideline for the diagnosis and management of group A streptococcal pharyngitis: 2012 update by the
Infectious Diseases Society of America. 2012; 55:86-102.
7. Bisno AL, Gerber MA, Gwaltney JM, Kaplan EL, Schwartz RH. Practice guidelines for the diagnosis and management of group A streptococcal pharyngitis. Clin
Infect Dis 2002;35:113-25.
8. Çalışır M, Akpınar A. Çocuklarda ve adolesanlarda periodontal hastalıklar. Cumhuriyet Dent J. 2013;16:226-234.
9. 9. Oh TJ, Eber R, Wang HL. Periodontal diseases in the child and adolescent. J
Clin Periodontol. 2002;29:400-410. 9. Ünür, M., Doğan Onur, Ö. (2003). Ağız
hastalıklarının teşhis ve tedavisi. İstanbul: Quintessence Yayıncılık
10. Salerno C, Pascale M, Contaldo M, et al. Candida-associated denture stomatitis.
Med Oral Patol Oral Cir Bucal. 2011;16:e139-143.
11. Johnson B, Engel D. Acute necrotizing ulcerative gingivitis. A review of diagnosis,
etiology and treatment. J Periodontol. 1986;57:141-150.
12. Ship JA, Chavez EM, Doerr PA, Henson BS, Sarmadi M. Recurrent aphthous
stomatitis. Quintessence Int 2000; 31(2):95-112.
13. Woo SB, Sonis ST. Recurrent aphthous ulcers: a review of diagnosis and treatment.
J Am Dent Assoc 1996; 127:1202-1213.
14. Stoopler ET, Sollectio TP. Recurrent aphthous stomatitis. Update for the general
practitioner. N Y State Dent J.2003; 69(2):27-29.
15. Scully C, Gorsky M, Lozada-Nur F. The diagnosis and management of recurrent
aphthous stomatitis: a consensus approach. J Am Dent Assoc 2003; 134(2):200-207.
16. Scully C, Porter SR. Recurrent aphthous stomatitis: current concepts of etiology, pathogenesis and management. J Oral Pathol Med 1989; 18(1):21-27. 36. Vincent SD, L.
17. Falagas, M. E. , Kompati, M. (2006). Obesity and infection. The Lancet İnfectious
Diseases, 6(7), 438-446.
18. MacGillivray DM, Kollmann TR. The role of environmental factors in modulating immune responses in early life. Frontiers in immunology. 2014;5:434.
19. Corman LC. The relationship between nutrition, infection, and immunity. The
Medical clinics of North America. 1985;69(3):519-31.
20. Cunningham-Rundles S. Analytical methods for evaluation of immune response in
nutrient intervention. Nutrition reviews. 1998;56(1):S27-S37.
21. Albers, R.; Bourdet-Sicard, R.; Braun, D.; Calder, P.; Herz, U.; Lambert, C.; Lenoir, W.I.; Meheurst, A.; Ouwehand, A.; Phthirath, P. Monitoring immune modulation by nutrion in the general population: Identifying and substantiating effects
on human health. Br. J. Nutr. 2013, 110 (Suppl. S2), S1–S30.
22. Ferrari SM, Fallahi P, Di Bari F, Vita R, Benvenga S, Antonelli A. Myo-inositol
and selenium reduce the risk of developing overt hypothyroidism in patients with
autoimmune thyroiditis. Eur Rev Med Pharmacol Sci 2017; 2 Suppl :36-42.
23. Mahmoodpoor A, Hamishehkar H, Shadvar K, Ostadi Z, Sanaie S, Sahhaleini SH, et al. The Effect of ıntravenous selenium on oxidative stress in critically
Ill patients with Acute Respiratory Distress Syndrome. Immunol Invest 2019;
48(2):147-159. 17. Śliwińska A, Luty J, Aleksandrowicz-Wrona
24. Huang Z, Liu Y, Qi G, Brand D, Zheng SG. Role of vitamin A in the immune
system. J Clin Med 2018; 7(9): 258.
25. Karakan M, Elmacıoğlu MA, Nazıikul H. Probıotıcs – Praebıotıcs and ımmun
system. Journal of Complementary Medicine, Regulation and Neural Therapy
2016; Volume 10, Number 1.
26. Shah, D.; Sachdev, H.P.S. Vitamin C (Ascorbic Acid) Deficiency and Excess. In
Nelson Textbook of Pediatrics, 21th ed.; Geme, J.W., Blum, N.J., Tasker, R.C., Wilson, K.M., Kliegman, R.M., Behrman, R.E., Eds.; Elsevier: Philadelphia, PA,
USA, 2019; Volume 1, pp. 373–375.
27. Maggini, S.; Wintergerst, E.S.; Beveridge, S.; Hornig, D.H. Selected vitamins and
traces elements support immune function by strengthening epithelial barriers and
cellular and humoral immune responses. Br. J. Nutr. 2007, 98, S29–S35.
28. Carr, A.C.; Rosengrave, P.C.; Bayer, S.; Chamber, S.; Mehrtens, J.; Shaw, G.M.
Hypovitaminosis C and vitamin C deficiency in critically ill patients despite recommended enteral and parenteral intakes. Crit. Care 2017, 21, 300.
29. Teymoori-Rad M, Shokri F, Salimi V, et al. The interplay between vitamin D and
viral infections. Rev Med Virol 2019;29(2):e2032. 240
30. Liu PT, Stenger S, Li H, et al. Toll-like receptor triggering of a vitamin D-mediated human antimicrobial response. Science 2006;311(5768):1770-73.
31. Teymoori-Rad M, Shokri F, Salimi V, et al. The inter play between vitamin D and
viral infections. Rev Med Virol. 2019;29(2):e2032.
32. Zhang Y, Leung DY, Richers BN, et al. Vitamin D inhibits monocyte/macrophage
pro inflammatory cytokine production by targeting MAPK phosphatase-1. J Immunol 2012;188(5):2127-35.
33. Zhou YF, Luo BA, Qin LL. The association between vitamin D deficiency and
community-acquired pneumonia: ameta-analysis of observational studies. Medicine (Baltimore) 2019;98(38):e17252.
34. Simopoulos AP. Essential fatty acids in health and chronic disease.Am J Clin Nutr
1999;70(Suppl 3):560S-9S.
35. Öztekin C, Taştan K. Koruyucu Hekimlik Bakışı İle Omega 3 Yağları’nın Anti-İnflamatuvar Ve Kardiyovasküler Etkileri. Euras J Fam Med 2016;5(2):57-61
36. .Prasad, A.S., 2008. Zinc in human health: Effect of zinc on immune cells. Journal
of Molecular Medicine 14(5-6): 353-357.
37. Önder, F., Yıldız, S., 2002. Çinko ve bakır yetersizliğinin bağışıklık sistemine etkileri. KafkasÜniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi 8(2):183-187
38. Taneli, B., 2005. Anadolu toplumunda çinko. Ege Tıp Dergisi 44(1): 1-10.
39. Winterges E.S. et al. Immune-Enhancing Role of Vitamin C and Zinc and Effect
on Clinical Conditions. Ann Nutr Metab 2006; 50:85–94.
40. Feng XB, Yang XQ, Shen J. Influence of iron deficiency on serum IgG subclass and
pneumococcal polysaccharides specific IgG subclass antibodies. Chin Med J(Engl).
1994 Nov; 107(11):813- 816
41. Ekiz C, Agaoglu L, Karakas Z, Gurel N, Yalc n I. The effect of iron deficiency anemia on the function of the immune system. Hematol J, 2005;5(7):579- 583
42. Morse CG, High KP. Nutrition, Immunity, and Infection. In: Mandell GL, Bennett JE, Dolin R eds. Principles and Practice of Infectious Diseases, 6 th edn. Philedelphia:Elsevier, 2005: 139-148
43. Mullick S, Rusia U, Sika M, Faridi MA. Impact of iron deficiency anaemia on
T lymphocytes and their subsets in children. Indian J Med Res, 2006 Dec;124(6):
647- 654
44. Farthing M J. Iron and immunity. Acta Paediatr. Scand. Suppl. 1989; 361: 44- 52
45. Walker EM, Walker SM. Effects of iron overload on the immune system. Annals of
Clinical & Laboratory Science. 2000;30(4):354-65.
46. Kangalgil M, Yardımcı H. Effects of selenium on human health and its relationship
with Diabetes Mellitus. Bozok Med 2017; 7(4):66-71.
47. Kipp AP, Strohm D, Brigelius-Flohé R, Schomburg L, Bechthold A, Bonnet EL,
et al. Revised reference values for selenium intake. Journal of Trace Elements in
Medicine and Biology 2015; 32, 195–199.
48. 14. Avery JC, Hoffmann PR. Selenium, selenoproteins, and ımmunity. Nutrients
2018; 10(9): 1203.
49. Yılmaz Önal ve Demirci İmmün Sistemin Gelişmesinde ve Desteklenmesinde Besin Desteklerinin Rolü; J Health Pro Res 2020; 2(3):137-147 137.
50. Kültürsay, N. (2015) Anne sütü bileşenlerinin İmmünolojik ve Nörokognitif Gelişime etkileri.Klinik Tıp Pediatri Dergisi,7(5),1-11.
51. Aksoy Z ve Dığrak M. Bingöl yöresinde toplanan bal ve propolisin antimikrobiyal etkisi
üzerinde in vitro araştırmalar. Fırat Üniv Fen ve Müh Bil Derg 2006; 18 (4): 471-478.
52. Cooper RA, Molan PC, Harding KG. Antibacterial activity of honey against strains of Staphylococcus aureus from infected wounds. J R Soc Med 1999; 92: 283-285
53. Malika N, Mohamed F, Chakib EA. Antimicrobial activities of natural honey
from aromatic and medicinal plants on antibio-resistant strains of bacteria. Int J
Agri Biol 2004; 6 (2): 289- 293.
54. Mohapatra DP, Thakur V, Brar SK. Antibacterial efficacy of raw and processed honey. Biotechn Res Int 2011; Article ID 917505, 6 pages doi:10.4061/2011/917505.
55. Tonks AJ, Cooper RA, Jones KP, Blair S, Patron J, Tonks A. Honey stimulates inflammatory cytokine production from monocytes. Cytokine 2003; 21: 242–247.
56. Al-Waili NS, Boni NS. Natural honey lowers plasma prostaglandin concentrations
in normal individuals. J Med Food 2003; 6 (2):129–133.
57. Cohen HA, Rozen J, Kristal H, Laks Y, Berkovitch M, Uziel Y, Kozer E, Pomeranz
A, Efrat H. Effect of honey on nocturnal cough and sleep quality: a double-blind,
randomize, plasebo kontrollü çalışma. Pediatri. 2012;130(3):465-71.
58. Niehues, T. (2013). Ateşli çocuk: tanı ve tedavi. Deutsches Aerzteblatt çevrimiçi, 110(45), 764-774.

ÇOCUK KRONİK HASTALIKLARINDA BESLENME CİLT 3
Editörler
Prof. Dr. Yusuf Kenan Haspolat
Prof. Dr. Coşkun Çeltik
Prof. Dr. Kürşat Bora Çarman
Doç. Dr. Ulaş Emre Akbulut
Uzm. Dr. Taşkın Taş
Orient Yayınları: 120
© Orient Yayınları.

Bu kitabın tüm hakları saklıdır. Yayın Hakları Editörler ve Orient Yayınları’na aittir.
Kitabın hiçbir bölümü yayıncının izni olmadan fotokopi ve bilgisayar ortamında yeniden
üretilemez, çoğaltılamaz ve yayınlanamaz.

Baskı, 2021
Genel Yayın Yönetmeni: Serhat Buhari